Przedstawiłem rozwój uzależnienia i powrót do zdrowia w odniesieniu tylko do relacji z używką – alkoholem. Rozwój uzależnień oznacza jednak także zmiany w różnych obszarach życia człowieka. Opisałem poniżej kolejne etapy tego procesu.
Jak wynika z tego opisu proste wyeliminowanie alkoholu – abstynencja – może nie wystarczać do poprawy życia osoby uzależnionej. Osoba taka – mimo że nie będzie piła – może zachowywać się „jak pijana”. Pokazuje to, że zdrowienie z uzależnienia jest możliwe tylko dzięki często wręcz tytanicznej pracy nad zmianą swego funkcjonowania. Zaniedbanie tej pracy na ogół prędzej czy póĽniej prowadzi do powrotu do aktywnego picia. Pijane życie i samo picie są ze sobą ściśle powiązane – nie mogą bez siebie istnieć. Jedno wkrótce przyciągnie drugie. Zdrowienie zaś w każdym z opisanych tu obszarów jest na ogół gwarancją trzeźwości.
Opisane zmiany przedstawiam w obszarach życia emocjonalnego, poczucia tożsamości, stosunków z ludźmi, kontaktu z rzeczywistością, życia duchowego, organizacji życia i zdrowia fizycznego. Wybrałem te obszary, ponieważ praktyka pomagania osobom uzależnionym pokazała, że właśnie w nich występuje najwięcej szkód, z którymi długo borykają się osoby uzależnione wybierające drogę trzeźwości.
Zmiany w różnych obszarach życia człowieka w poszczególnych etapach rozwoju uzależnienia i powrotu do zdrowia
Życie emocjonalne
I. Etap używania – uczenie się, że alkohol może być Źródłem pozytywnych uczuć i że przy jego pomocy można na nie wpływać.
II. Etap nadużywania – osiąganie sprawności w wywoływaniu pożądanych uczuć. Coraz więcej jest sytuacji, w których się to robi.
III. Etap dominacji picia – alkohol staje się głównym sposobem wywoływania uczuć. Przy jego pomocy eliminuje się przykre stany, przez co skala emocji staje się uboższa. Rezygnuje się z naturalnego przeżywania na rzecz sztucznego wywoływania uczuć za pomocą alkoholu.
IV. Etap używania problemowego – pojawiają się problemy emocjonalne związane z piciem: wstyd, lęk, poczucie winy, huśtawka nastrojów. Ucieka się od nich w alkohol, „żeby nic nie czuć”. Jednak coraz trudniej osiągnąć ukojenie.
V. Etap kryzysu – przeżywanie głównie bezradności i lęku, gdyż alkohol już nie działa znieczulająco. Wahanie: pozwolić na przypływ naturalnych uczuć, czy nadal próbować zagłuszać je alkoholem ?
VI. Etap wymuszonej abstynencji – chwilowe zaprzestanie używania alkoholu do wpływania na uczucia. Abstynencja co prawda zmusza do konfrontacji z przykrymi uczuciami, ale zaczyna też dawać ulgę i spokój, ponieważ przestaje przybywać problemów. „Uczucia na trzeźwo zaczynają być do wytrzymania”.
VII. Etap dominacji abstynencji – abstynencja staje się głównym Źródłem pozytywnych uczuć, przynosi satysfakcję, zadowolenie, radość. Pozwala uczyć się rozpoznawania i przeżywania emocji.
VIII. Etap rozwoju – abstynencja przestaje wystarczać, pojawiają się nowe, konstruktywne sposoby radzenia sobie z uczuciami. Skala przeżyć staje się coraz bogatsza.
Poczucie tożsamości – kim jestem ?
I. Etap używania – pojawia się nowy element samookreślenia: ja jako osoba pijąca. Po alkoholu zaczyna się uzyskiwać lepszy, lecz zafałszowany obraz samego siebie.
II. Etap nadużywania – w obrazie siebie coraz ważniejsza staje się sprawność w piciu. Alkoholowe zniekształcenia obrazu własnej osoby ogarniają coraz większy obszar.
III. Etap dominacji picia – „Ja jako pijący – to liczy się dla mnie najbardziej”. Inne elementy samookreślenia przestają być ważne. Buduje się coraz więcej fałszywych przekonań i iluzji na swój temat, porzucając prawdę jako sposób zdobywania informacji o sobie.
IV. Etap używania problemowego – pojawia się pytanie, czy przypadkiem nie jestem alkoholikiem. Zaprzeczanie temu i uciekanie w picie staje się coraz ważniejsze. Ciągłe fałszowanie obrazu siebie powoduje trudności z określeniem, kim naprawdę jestem.
V. Etap kryzysu – nie udaje się zaprzeczyć, że jestem alkoholikiem. Wahanie: spotkać się z prawdą o sobie czy dalej próbować od niej uciekać ?
VI. Etap wymuszonej abstynencji – przyznanie, iż aktualnie najważniejsze w moim obrazie siebie jest to, że mam problemy z piciem. Przestaje się im zaprzeczać, zaczynają docierać prawdziwe informacje o sobie, zaś abstynencja ułatwia pogodzenie się z nimi.
VII. Etap dominacji abstynencji – prawda o sobie jako alkoholiku staje się głównym Źródłem samopoznania. „Trzeźwy alkoholik” to podstawowy wyznacznik poczucia tożsamości.
VIII. Etap rozwoju – poszukiwanie nowych Źródeł i sposobów budowania obrazu własnej osoby. Przestaje się widzieć siebie wyłącznie jako niepijącego alkoholika, coraz większego znaczenia zaczynają nabierać inne cechy.
Stosunki z ludźmi
I. Etap używania – w bliskim otoczeniu pojawiają się pijący. Wspólne picie zaczyna być sposobem kontaktowania się z ludźmi.
II. Etap nadużywania – picie i stan nietrzeźwości ułatwia kontakty z ludźmi. „Wokół mnie jest coraz więcej pijących”.
III. Etap dominacji picia -wybiera się kontakty z pijącymi, wspólne picie staje się główną formą kontaktowania się z ludźmi. Niepijący odsuwają się, coraz mniej jest wartościowych związków.
IV. Etap używania problemowego – z powodu alkoholu pojawia się coraz więcej kłopotów i konfliktów w stosunkach z ludźmi. Ucieka się od nich w coraz bardziej przypadkowe kontakty „alkoholowe”, które powodują dotkliwe straty (np. kradzieże, pobicia). Coraz częściej jest się skazanym na samotność.
V. Etap kryzysu – nasila się lęk przed pijącymi i wspólnym piciem, a jednocześnie przed samotnością lub koniecznością konfrontowania się z ludźmi na trzeźwo. Wahanie: zostać przy dawnych kontaktach czy je porzucić ?
VI. Etap wymuszonej abstynencji – żeby uniknąć dalszych problemów, na jakiś czas porzuca się kontakty „alkoholowe”. Udaje się bez alkoholu pobyć z ludźmi, załatwić coś.
VII. Etap dominacji abstynencji – wybiera się wyłącznie kontakty na trzeźwo, z niepijącymi. Sprawa utrzymania abstynencji jest główną treścią tych kontaktów i podstawą satysfakcjonujących więzi.
VIII. Etap rozwoju – poszukuje się nowych, wartościowych kontaktów opartych na innych podstawach niż tylko abstynencja. Wzbogaca się sposoby nawiązywania i utrzymywania związków z ludźmi.
Kontakty z rzeczywistością – zdolność do bycia tu i teraz
I. Etap używania – uczenie się dystansowania od realnych sytuacji i kontaktowania się pod wpływem alkoholu z fałszywym obrazem rzeczywistości.
II. Etap nadużywania – coraz częściej i łatwiej za pomocą picia ucieka się od rzeczywistości we wspomnienia, marzenia i alkoholowe oszołomienia.
III. Etap dominacji picia – wybiera się właściwie na stałe brak kontaktów z rzeczywistością lub jej obraz zniekształcony przez alkohol. Przez to nie wykorzystuje się realnych szans, jakie niesie życie. IV. Etap używania problemowego – fałszywy obraz świata uniemożliwia orientację w rzeczywistości, a w konsekwencji – zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie zadań życiowych. Alkohol ułatwia ucieczkę od narastających problemów w rozpamiętywanie przeszłości lub marzenia o lepszej przyszłości.
V. Etap kryzysu – całkowita utrata rozeznania w swojej realnej sytuacji, a jednocześnie niezdolność do skonfrontowania się z nią bez alkoholu. Wahanie: zobaczyć rzeczywistość taką, jaka jest, czy dalej odcinać się od niej ?
VI. Etap wymuszonej abstynencji – dopuszczenie do świadomości problemów wynikających z picia i dostrzeganie pierwszych korzyści z faktu, że się od nich nie ucieka, lecz je rozwiązuje. Otwieranie się na prawdę o rzeczywistości.
VII. Etap dominacji abstynencji – aktywnie poszukuje się takich informacji o swojej sytuacji, które pomagają utrzymać abstynencję. Dzięki trzeĽwieniu wzrasta koncentracja na bieżących sprawach. Coraz lepiej rozpoznaje się i eliminuje zafałszowania obrazu rzeczywistości, zwłaszcza związane z uzależnieniem.
VIII. Etap rozwoju – poszukuje się nowych sposobów, aby bardziej świadomie i pełniej odbierać rzeczywistość.
Życie duchowe – co jest Źródłem wewnętrznej mocy ?
I. Etap używania – uczenie się, że picie może dawać poczucie mocy i oparcia. Pojawia się wiara w możliwość łatwego osiągania takiego poczucia.
II. Etap nadużywania – coraz częstsze wykorzystywanie picia jako Źródła mocy, wzrost zaufania do niego.
III. Etap dominacji picia – wybieranie picia jako najważniejszego Źródła mocy. Zaniechanie innych sposobów zdobywania siły i oparcia, zwłaszcza wymagających wysiłku: wiary w Boga, kontaktu z natura, więzi z ludźmi, pielęgnowania wyższych wartości.
IV. Etap używania problemowego – w wyniku picia pojawiają się i narastają rozterki duchowe: wyrzuty sumienia, chaos w wartościach, bezradność, trudności w podejmowaniu ważnych decyzji. Lekarstwo na te rozterki próbuje się znaleźć w piciu („Nie chce się nad tym zastanawiać”), jednak coraz trudniej odzyskać dzięki niemu poczucie mocy.
V. Etap kryzysu – lęk przed dalszą utratą mocy spowodowaną piciem, a jednocześnie lęk przed bezsilnością, jeżeli się przestanie pić. Wahanie: próbować walczyć z bezsilnością pijąc dalej, czy zrezygnować z alkoholu i odzyskać moc ?
VI. Etap wymuszonej abstynencji – powstrzymywanie się od picia sprawia, że już nie traci się sił, a nawet zaczyna się je odzyskiwać. Wzrasta zaufanie do abstynencji jako szansy odzyskania mocy, również poprzez własny wysiłek i mobilizację.
VII. Etap dominacji abstynencji – głównym Źródłem mocy staje się świadomość, że potrafię nie pić i połączyć własny wkład w utrzymanie abstynencji z pomocą i oparciem w sile większej od własnej: pochodzącej od innych ludzi, Boga, przyrody, wyższych wartości.
VIII. Etap rozwoju – korzystanie z innych niż abstynencja Źródeł mocy i poszukiwanie nowych.
Organizacja życia
I. Etap używania – uczenie się, że poświęcanie czasu na picie może mieć wartość. W planie dnia zaczynają się pojawiać nieprzewidziane sytuacje, gdy się pije.
II. Etap nadużywania – picie zajmuje coraz więcej miejsca wśród innych zajęć. Coraz sprawniej udaje się wygospodarować czas na sytuacje alkoholowe. Większego znaczenia niż planowane zajęcia nabierają różne „niespodzianki”.
III. Etap dominacji picia – zaniedbuje się i porzuca dotychczasowe wartości, sposoby spędzania czasu, wybierając głównie sytuacje alkoholowe („imprezy”, spotkania). Brak planu dnia – zdawanie się na przypadek. Zanikanie umiejętności planowania, organizowania czasu, kontrolowania jego upływu.
IV. Etap używania problemowego – zaniedbywanie ważnych czynności i obowiązków na rzecz picia. Narastające poczucie, że czas „przecieka przez palce”, a życie wymyka się spod kontroli. Trudności w przewidywaniu i realistycznym planowaniu. Uciekanie od tych problemów w kolejne przypadkowe, nagłe sytuacje alkoholowe. V. Etap kryzysu – lęk przed dalszymi przykrymi zaskoczeniami, które zdarzają się w związku z piciem, a jednocześnie lęk przed koniecznością realistycznego nadrobienia wszystkiego, co się zaniedbało. Wahanie: dalej próbować używać alkoholu do wywoływania beztroskiego poczucia, że „jakoś się ułoży”, czy zacząć organizować swoje życie planując je.
VI. Etap wymuszonej abstynencji – zaprzestanie picia stwarza możliwość zorganizowania czasu i przystąpienia do planowego rozwiązywania spiętrzonych problemów. Rosną możliwości zapanowania nad organizacją własnego życia.
VII. Etap dominacji abstynencji – najważniejsze staje się planowanie czasu i zajęć koniecznych do utrzymania abstynencji. Przestrzeganie porządku dnia i budowanie realistycznych planów umożliwia wykonywanie koniecznych zadań życiowych.
VIII. Etap rozwoju – coraz lepsza organizacja życia, znajdowanie w nim miejsca także na inne niż abstynencja, wartościowe czynności i zadania (odpoczynek, obowiązki, własny rozwój).
Zdrowie fizyczne
I. Etap używania – uczenie się, że picie może być sposobem na nie odczuwanie dolegliwości fizycznych i na mobilizację organizmu, dającą złudzenie lepszej kondycji.
II. Etap nadużywania – używanie alkoholu do złagodzenia coraz to nowych dolegliwości i mobilizowania organizmu w coraz większej ilości sytuacji. Znieczulanie się i wzmacnianie piciem staje się ważnym sposobem dbania o swój organizm.
III. Etap dominacji picia – poczucie sprawności, złudzenie zdrowia i dobrego funkcjonowania różnych organów uzyskuje się głównie poprzez picie. Zaniedbuje się swój organizm, nie troszcząc się o te funkcje i narządy, które nie dają znać o sobie.
IV. Etap używania problemowego – coraz liczniejsze są sygnały, że różne zaniedbywane organy źle funkcjonują, chorują, a ogólna kondycja „poprawiana” piciem jest coraz gorsza. Nasilają się próby „znieczulenia”, uciekania przy pomocy picia od informacji o złym stanie swojego zdrowia.
V. Etap kryzysu – lęk przed dalszym rujnowaniem zdrowia przez alkohol, a jednocześnie lęk przed znoszeniem dolegliwości na trzeźwo i zobaczeniem rzeczywistych rozmiarów szkód zdrowotnych. Wahanie: przestać pić, żeby nie pogarszać stanu zdrowia, czy nadal się „znieczulać” ?
VI. Etap wymuszonej abstynencji – przerywa się picie, żeby trochę wydobrzeć. Abstynencja ułatwia poprawę zdrowia i kondycji fizycznej, zwłaszcza dzięki unikaniu szkodliwego wpływu alkoholu i zmianie dotychczasowego trybu życia.
VII. Etap dominacji abstynencji – abstynencja i zdrowszy tryb życia staje się podstawowym sposobem odzyskiwania dobrej kondycji. Podejmuje się leczenie różnych chorób, stan całego organizmu rzeczywiście się poprawia. Rośnie zapotrzebowanie na dalszy wzrost formy.
VIII. Etap rozwoju – racjonalne dbanie o zdrowia, poszukiwanie i stosowanie nowych sposobów na osiąganie coraz lepszego stanu fizycznego.
Leszek Kapler – Model rozwoju uzależnienia i powrotu do zdrowia (Świat Problemów 7-8/94)
