Często wykorzystujemy swoje schematy w działaniu i w ten sposób wpływamy na to, w jakim stopniu zostają one potwierdzone bądź podważone. Badania dotyczące tego procesu – nazwanego samospełniającym się proroctwem – dowiodły, że ludzie niekiedy bezwiednie zachowują się w sposób, który prowadzi do wytworzenia danych wspierających schemat. Są to być może, najbardziej pesymistyczne badania, jeśli chodzi o nasza zdolność do zmiany własnych schematów i przekonań.
Klasyczna demonstracja tego efektu została dokonana w połowie lat sześćdziesiątych przez Roberta Rosenthala i Lenore Jacobson (1968) w jednej ze szkół podstawowych. Każdego z uczniów tej szkoły badali oni testem inteligencji i powiedzieli nauczycielom, że niektórzy uczniowie uzyskali wyniki tak dobre, iż w nadchodzącym roku szkolnym niewątpliwie nastąpi rozkwit ich osiągnięć. W rzeczywistości nie musiało to być prawdą. Uczniowie wskazywani jako „talenty” które rozkwitną, zostali wybrani przez badaczy na zasadzie losowej. Posłużenie się procedurą doboru losowego oznacza, że uczniowie ci nie byli, przeciętnie rzecz biorąc, bardziej bystrzy i nie mieli więcej szans na sukces niż pozostałe dzieci. Różnili się oni od swoich rówieśników jedynie w wyobrażeniach nauczycieli (ani uczniom, ani ich rodzicom nie mówiono nic o rezultatach testu).
Po wywołaniu u nauczycieli oczekiwań, że niektóre dzieci osiągną szczególnie dobre wyniki Rosenthal i Jacobson nie ingerowali w to, co się dalej miało wydarzyć. W trakcie roku szkolnego, co jakiś czas obserwowali rozwój sytuacji w klasach, a na koniec nauki ponownie przebadali wszystkie dzieci prawdziwym testem inteligencji. Czy proroctwo się spełniło ? Rzeczywiście tak się stało. Ci nieliczni uczniowie z każdej klasy, którzy zostali określeni jako „talenty”, w znacząco większym stopniu polepszyli swoje wyniki w teście niż inni. Jak mogło do tego dojść ? W jaki sposób oczekiwania nauczycieli stały się rzeczywistością ?
Należy podkreślić, że nauczyciele nie poświęcali „talentom” wszystkich swoich sił i całego ograniczonego czasu, bezdusznie uznając resztę klasy za niewartą troski. Twierdzili nawet, że spędzali nieco więcej czasu z uczniami, którzy nie uzyskali etykiety „talentu”. Stawiali natomiast „talentom” wyższe wymagania, zakładając, że uczniowie ci mają większe zdolności. Dawali im więcej materiału do opanowania, przydzielali materiał trudniejszy, dostarczali więcej informacji zwrotnej dotyczącej ich pracy i dawali częściej możliwość odpowiedzi w klasie. Ponadto nauczyciele stwarzali cieplejszy klimat emocjonalny wokół tych, u których oczekiwali sukcesów, poświęcając im więcej osobistej uwagi i wsparcia (Rosenthal, 1974). Te zachowania nauczycieli sprawiały, że uczniowie określeni jako „talenty” bardziej się starali i więcej się uczyli, a także zwiększyła się ich pewność siebie i samoocena. Uczniowie ci reagowali na poświęconą im uwagę oraz przyjmowali wskazówki i ich zdolności rzeczywiście rozkwitały.
Elliot Aronson, Timothy D. Wilson, Robin M. Akert „PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA”, Zysk i S–ka Wydawnictwo, Warszawa 1997, s.145–146
Podobne badanie dotyczyło leczenia stresu pourazowego u żołnierzy wracających z wojny w Iraku. Utworzono trzy grupy. Pierwszą leczyli wysoko- kwalifikowani psychoterapeuci, drugą osoby studiujące kierunki terapeutyczne lub tuż po studiach. Trzecia grupa która miała zajmować się żołnierzami były osoby nie mające żadnego doświadczenia z profesjonalną terapią. Znaczna poprawa swego stanu psychicznego nastąpiła u ok 25% z grupy pierwszej ok 50% drugiej i aż 75% u osób którą zajmowali się nie profesjonaliści. Podobne badania wykonano na początku tego wieku, uzyskując podobne rezultaty. Dlaczego?? W badaniach dotyczących leczenia alkoholizmu jakie opublikowano w tym roku przeczytałem wypowiedź jakiegoś profesora lekarza psychiatrii, który stwierdził że leczenie profesjonalnej terapii przed pójściem do AA znacznie utrudnia wyzdrowienie z choroby alkoholowej. Dlaczego???