„Program Rówieśniczych Doradców” opiera się na spostrzeżeniu, że większość kryzysujących nastolatków usiłuje samemu radzić sobie z trudnościami, a jeżeli już szukają pomocy, to z reguły u darzonych zaufaniem rówieśników posiadających podobny system wartości oraz mających podobne oczekiwania i doświadczenia.
Rówieśnicy z kolei starają się pomagać jak najskuteczniej, ale ponieważ brak im odpowiedniej wiedzy i umiejętności, ich pomoc ma tylko ograniczoną wartość. Co więcej pomagając kolegom często sami wikłają się w podobne problemy. Tak więc „Program Rówieśniczych Doradców” bazuje na istniejącej w danym środowisku młodzieżowym nieformalnej sieci wsparcia rówieśniczego i umożliwia nastolatkom nabywanie umiejętności pomagania tym, którzy się do nich zwrócą z prośba o wsparcie.
Generalnym celem PRD jest takie przygotowanie młodych ludzi, cieszących się zaufaniem swojego środowiska rówieśniczego, aby potrafili oni wysłuchać, dostarczyć rzetelnych informacji, udzielić potrzebnego wsparcia oraz skontaktować ze specjalistą, gdy waga problemu tego wymaga. Stąd też główne zadania programu to:
Zadanie 1
Identyfikacja uczniów i nauczycieli, którzy cieszą się zaufaniem młodzieży i dzięki temu pomagają jej w radzeniu sobie z problemami szkolnymi i osobistymi.
Zadanie 2
Zapewnienie tym osobom treningu w umiejętnościach porozumiewania się, podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów, kierowania do specjalistów i innych działań pomocniczych.
Zadanie 3
Identyfikacja typowych problemów, z jakimi stykają się uczniowie w danym środowisku oraz osoby służące im pomocą.
Zadanie 4
Programowanie działań (i ich monitorowanie), w których rówieśniczy doradcy mogą wykorzystywać swoje umiejętności pomagania innym.
Zadanie 5
Dostarczanie wsparcia pomagającym nastolatkom w zakresie ich własnych problemów oraz tych problemów, z którymi stykają się przy pomaganiu innym. Wprowadzanie programu w życie dokonuje się stopniowo i trwa z reguły kilka miesięcy. Dokonuje się ono w trakcie czterech etapów i dziesięciu kroków. 1 Faza – etap organizacyjny PRD
Faza organizacyjna „Programu Rówieśniczych Doradców” obejmuje trzy pierwsze kroki. A więc:
Krok 1.
ZAWIĄZANIE KONTRAKTU – warunkiem wstępnym wprowadzenia PRD do nowego środowiska szkolnego jest uzyskanie zgody i deklaracji współpracy grona pedagogicznego i administracji danej szkoły. Odbywa się to w ten sposób, że przy okazji posiedzenia Rady Pedagogicznej szkoły lub na specjalnie zorganizowane spotkanie przychodzi przedstawiciel Ośrodka Rozwoju Człowieka i Psychoedukacji, Fundacji „Masz Szansę”. W swoim wystąpieniu przedstawia: – ogólną koncepcję programu;
– korzyści i trudności związane z jego działaniem;
– procedurę wdrażania programu oraz
– warunki na jakich program może zostać zorganizowany w środowisku danej szkoły.
Informuje również o tym, w jakich szkołach program już działa i zachęca do kontaktu z przedstawicielami tamtych środowisk. Następnie udziela odpowiedzi na zgłaszane pytania oraz udostępnia materiały informacyjne o programie. Po wyczerpaniu wszystkich wątpliwości opuszcza spotkanie i umawia się, że przez najbliższy tydzień oczekujemy na decyzję Rady Pedagogicznej w tej sprawie. Jeśli decyzja jest pozytywna, wówczas przechodzi się do następnego etapu organizacyjnego.
Krok 2.
WYBÓR SZKOLNEGO KOORDYNATORA PROGRAMU – szkolny koordynator pełni kluczową rolę i od jego działania w dużej mierze zależy skuteczność programu. On bowiem: nadzoruje przebieg całego programu, superwizuje wszystkie działania nastolatków, integruje działania młodzieży i nauczycieli, zapewnia kontakt z zewnętrznymi specjalistami. W związku z powyższym jest bardzo ważne, aby był to człowiek: umiejący prawidłowo kontaktować się z uczniami i zespołem pedagogicznym szkoły (a także innymi jej pracownikami); przekonany o słuszności koncepcji wsparcia rówieśniczego; znający prawidłowości poradnictwa oraz posiadający dobrą znajomość szkoły; posiadający znajomość pozaszkolnych placówek specjalistycznych dla młodzieży i jej rodzin; posiadający umiejętności organizacyjne; posiadający rzetelną wiedzę w zakresie problemów, z jakimi boryka się w swoim życiu młodzież; dostępny dla młodzieży (zarówno pomagającej, jak i wspomaganej); mający możliwość okazjonalnej pracy wieczorami lub podczas weekendów dla prowadzenia pracy warsztatowej z uczniami lub sesji specjalnych w czasie trwania programu. Najczęściej kryteria te spełnia pedagog lub psycholog szkolny, ewentualnie nauczyciel o odpowiednim przygotowaniu treningowym. Jeśli nie ma takiej osoby w szkole, koordynatorem może zostać zewnętrzny specjalista, cieszący się zaufaniem środowiska szkolnego.
Krok 3
OPRACOWANIE HARMONOGRAMU DZIAŁANIA – w kolejnym kroku przedstawiciel Ośrodka Rozwoju Człowieka i Psychoedukacji wspólnie ze szkolnym koordynatorem podejmują decyzje odnośnie kluczowych spraw: sposobów i Źródeł pozyskania funduszy na realizację programu w szkole, szczegółowych terminów realizacji kolejnych kroków wdrażania programu. 2 Faza – etap analizy sytuacji szkolnej
Ten etap wdrażania „Programu Rówieśniczych Doradców” obejmuje trzy następne kroki:
Krok 4
BADANIA ANKIETOWE – kolejnym krokiem są badania całej populacji szkolnej, przy wykorzystaniu ankiety „DML-Z”, opracowanej specjalnie dla PRD. Ankieta ta pozwala na:
1. dokładną ocenę sytuacji szkolnej (oczekiwania młodzieży od kontaktu pomocnego oraz problemy środowiska uczniowskiego) oraz
2. imienną identyfikację osób cieszących się zaufaniem uczniów (rówieśników i pracowników szkoły)
Krok 5
ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ – przeprowadzone analizy ilościowe wyników badań zostają następnie wykorzystane jakościowo w dwóch wymiarach: – do identyfikacji kandydatów na rówieśniczych doradców oraz
– do programowania cyklu szkoleniowego dla nastolatków i nauczycieli.
Krok 6
SESJA SPOTKANIOWA Z KANDYDATAMI – wszyscy uczniowie zakwalifikowani do PRD zostają następnie zaproszeni na wspólne spotkanie informacyjno – organizacyjne, którego efektem jest zebranie od młodzieży wstępnych deklaracji uczestnictwa w programie, z jednoczesnym przypomnieniem, iż ostateczne włączenie do programu nastąpi dopiero po uzyskaniu zgody rodziców. 3 Faza – etap szkoleniowy PRD Również i ten etap wdrażania „Programu Rówieśniczych Doradców” obejmuje trzy kroki. Kolejno są to:
Krok 7
OBÓZ SZKOLENIOWY – wszyscy uczniowie zaproszeni do programu, którzy przyjęli to zaproszenie i uzyskali zgodę rodziców, rozpoczynają szkolenie od tygodniowego treningu wyjazdowego poza terenem szkoły i miejsca zamieszkania. Program szkoleniowy realizowany w trakcie obozu ukierunkowany jest na: Zadanie 1: budowanie poczucia zaufania w kontaktach interpersonalnych (rówieśniczych i z dorosłymi).
Zadanie 2: usprawnianie umiejętności porozumiewania się.
Zadanie 3: poznawanie własnych silnych stron i ograniczeń.
Zadanie 4: analiza procesu podejmowania decyzji i wykorzystywania go w relacjach pomocnych.
Zadanie 5: uczenie się wykorzystywania umiejętności pomocnych w typowych sytuacjach szkolnych.
Zadanie 6: nabywanie umiejętności kierowania osób z poważnymi problemami do ośrodków pomocy profesjonalnej.
Zadanie 7: edukacja w zakresie problemów, jakich istnienie ujawnili uczniowie w badaniach ankietowych.
Krok 8
SESJE SZKOLNE DLA MŁODZIEŻY – po powrocie do Lublina (chyba chodzi o miejscowość w której jest szkoła) uczniowie biorą czynny udział w czterech kolejnych sesjach treningowych, których tematyka dotyczy: – zagadnień zgłaszanych bezpośrednio przez uczestników szkolenia;
– zagadnień zidentyfikowanych w ankiecie ogólnoszkolnej jako najważniejsze problemy szkolne;
– praktycznego uczenia się określania stopnia powagi problemu osoby kryzysującej;
– udostępnienia wiedzy o sposobach i miejscach, gdzie należy kierować młodzież z poważnymi problemami;
– nabycia umiejętności rzetelnego przedstawiania swojego poglądu rówieśnikowi przeżywającemu trudności, bez poczucia winy, bez udawania i bez zbędnego zakłopotania;
– praktycznego uczenia współpracy i współdziałania rówieśniczych doradców z nauczycielami i ze szkolnym koordynatorem programu.
Na zakończenie tego etapu szkolenia młodzież wraz ze szkolnym koordynatorem programu odwiedzają Poradnie Psychologiczno – Pedagogiczną, gdzie zapoznają się z formami pracy, zatrudnionymi tam specjalistami, godzinami otwarcia placówki, sposobami kierowania uczniów itd.
Krok 9
SESJE SZKOLNE DLA NAUCZYCIELI – na tym etapie wdrażania PRD do działań edukacyjnych włączają się nauczyciele, którzy w ankiecie uzyskali wyniki wskazujące na to, iż cieszą się zaufaniem młodzieży. Organizowany jest dla nich specjalny warsztat poświęcony problemom kontaktów pomocnych na rzecz osób w okresie dojrzewania, obejmujący cztery 5 – godzinne sesje. Tematyka tego szkolenia ustalana jest przez samych uczestników, którzy najpierw zapoznają się z programem szkoleniowym uczniów oraz wynikami ankiety ogólnoszkolnej, a następnie wybierają te zagadnienia, na których chcieliby się skoncentrować.
4 Faza – etap właściwej działalności PRD
Ostatni etap wdrażania „Programu Rówieśniczych Doradców” obejmuje już tylko jeden krok, a mianowicie:
Krok 10
CODZIENNE DZIAŁANIE PROGRAMU – pierwszym krokiem w codziennym działaniu programu jest wspólne spotkanie nauczycieli z rówieśniczymi doradcami i szkolnym koordynatorem programu. W spotkaniu tym uczestniczą również trenerzy, którzy prowadzili zajęcia edukacyjne. Celem tej wspólnej sesji jest poznanie i ustalenie wzajemnych oczekiwań i sposobów współdziałania wszystkich uczestników „Programu Rówieśniczych Doradców”. Od tej pory uczniowie (pod opieką nauczycieli i szkolnego koordynatora) podejmują aktywnie rolę doradców, tzn. pomagają swoim kolegom jak poprzednio, ale wykorzystują przy tym nowe umiejętności. Aby ich praca była maksymalnie skuteczna, szkolny koordynator zapewnia im możliwość systematycznych konsultacji i ewentualnego dalszego instruktażu. W tym celu organizuje on comiesięczne spotkania wszystkich uczestników programu. Podczas tych sesji pomyślanych jako dalsze doskonalenie umiejętności pomagania, analizowane są trudności z jakimi spotykają się uczniowie pomagający swoim rówieśnikom oraz omawiane są nowe zagadnienia, przydatne im w relacjach z kolegami i koleżankami. Przedstawiona powyżej procedura „10 Kroków” jest ponawiana corocznie (przynajmniej przez tyle lat, ile trwa pełny cykl nauki w danej szkole średniej). Różnica jest tylko taka, iż w kolejnych latach (jeśli nie zdarzyło się nic nadzwyczajnego np. odejście z pracy szkolnego koordynatora) realizacja programu rozpoczyna się od trzeciego kroku. Ocena skuteczności programu.
Określając skuteczność tego programu stosujemy procedurę quasi-eksperymentalną PRETEST/POSTTEST w trzech grupach młodzieży: – uczniów cieszących się największym zaufaniem, którzy przyjęli propozycję udziału w programie i przeszli pełny cykl szkoleniowy („doradcy”);
– uczniów cieszących się największym zaufaniem, którzy nie przyjęli propozycji udziału w programie bądĽ zrezygnowali w trakcie szkolenia („dezerterzy”);
– uczniów dobranych losowo, którzy nie zostali wybrani przez rówieśników („grupa kontrolna”).
W badaniach wykorzystujemy Listę Przymiotników ACL – 37 w trzech wersjach: realny i idealny obraz siebie oraz obraz idealnego rówieśniczego doradcy, a także Skalę Empatii i Inwentarz AA. Pierwsze badanie przeprowadzane jest przed rozpoczęciem cyklu szkoleniowego, a drugie – po zakończeniu całości szkolenia i rozpoczęciu rutynowej pracy programu (ok. 4 miesiące). Analizowane są trzy zagadnienia: 1. jakie elementy obrazu siebie współwystępują z faktem bycia spostrzeganym przez rówieśników jako osoba godna zaufania;
2. jakie elementy obrazu siebie przyczyniają się do odrzucenia propozycji ustrukturalizowanych form działań psychorozwojowych;
3. w jakim zakresie uczestnictwo w programie wpłynęło na modyfikację obrazu siebie.
Literatura przedmiotu
Szczegółowy opis „Programu Rówieśniczych Doradców” i jego skuteczności znajdują się w pracach Zbigniewa B. Gasia:
– Uzależnienia. Skuteczność programów profilaktycznych. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994.
– „Pomoc psychologiczna młodzieży”. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995.
– „Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego”. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1995.
Przedruk z miesięcznika „Problemy Alkoholizmu” wydawanego przez Polską Ligę Trzeźwość Numer 2/1996
Profesor Zbigniew B. Gaś Instytut Psychologii UMCS Lublin
